W ramach realizacji projektu naukowego „Kulturowe strategie wojny i pojednania. Analiza na przykładzie wojny domowej w Republice Tadżykistanu (1992-1997)", finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki w ramach konkursu Sonata 5, powstało archiwum prasy tadżyckiej z lat 1990-2000. Archiwum ma formę elektroniczną, a pliki zostały zeskanowane lub sfotografowane podczas kwerend bibliotecznych w Tadżykistanie. Szczególnie interesujące i unikatowe są materiały prasowe z zakresu prasy niepaństwowej z poczatku lat 90. XX wieku, to znaczy powstające w okresie towarzyszącym rozpadowi ZSRR i formowaniu się niepodległego Tadżykistanu przed wojną domową, która wybuchła w 1992 roku. W tamtym okresie prasa tadżycka była ważnym narzędziem walki o wartości, wizje nowego państwa oraz jego kultury, języka i perspektyw rozwoju. Niemniej panująca wówczas atmosfera otwartości i wolności słowa nie przez wszystkich jest oceniana pozytywnie i w Tadżykistanie do dzisiaj pokutuje opinia, że winnymi wojny domowej byli własnie dziennikarze, którzy rozpalili wrogość w społeczeństwie, manipulując opinią publiczną. Działalność prasy niepaństwowej została zakazana w roku 1993, a efektem wspomnianych tu przekonań były prześladowania i liczne morderstwa osób związanych z prasą, do których dochodziło nawet po zakończeniu wojny. Kontrowersyjność tematu sprawiła, że niezwykle trudno było zebrać materiały znajdujące się w naszym archiwum.

Biblioteka Narodowa im. Ferdousiego w stolicy Republiki Tadżykistanu, Duszanbe.

fot. P. Niechciał

W naszych zbiorach dostępne są obecnie gazety i czasopisma tadżycko- oraz rosyjskojęzycze. Warto wymienić na przykład tadżyckojęzyczne pisma o profilu literacko-kulturalnym, jak „Haftgandż" (Siedem skarbów), założone  przez towarzystwo Hizmat, oraz „Somon" (Porządek), będące publikacją Fundacji Języka Persko-Tadżyckiego (Bunjodi Zaboni Forsii Todżikī). To ostanie, poświęcone reformom językowym, historii i językowi społeczności perskojęzycznych, na swoich łamach wykorzystywało zarówno cyrylicę, jak i pismo arabsko-perskie, które dla wielu ówczesnych lokalnych intelektualistów było ważnym elementem, do którego odwoływali się w swoim dyskusrie narodowościowym. Ciekawym materiałem jest też „Suchan" (Słowo) – organ Związku Dziennikarzy Tadżykistanu (Ittihodi Żurnalistoni Todżikiston), drukowany w poczatkach lat 90. z inicjatywy jego przewodniczącego, dziennikarza i działacza politycznego Otachona Latifiego. Pismo współpracowało wówczas z wieloma dziennikarzami i intelektualistami, publikującymi w językach tadżyckim i rosyjskim materiały poświęcone zmianom w kraju, procesom demokratyzacji, wolności słowa i innym problemom ówczesnego lokalnego dziennikarstwa.

Fragment pisma "Somon" z sierpnia 1991 roku.

fot. P. Niechciał

W archiwum dostępne ą też publikacje państwowe. Jest to przede wszystkim najważniejsza gazeta w języku tadżyckim, dzisiaj znana pod nazwą „Dzumhurijat (Republika), która powstała wraz z utworzeniem republiki tadżyckiej w ramach ZSRR w latach 20. XX w. Pierwszy numer gazety – pod nazwą „Idi Todżik" (Święto Tadżyków) – ukazał się w marcu w tysiącu egzemplarzy, od drugiego numeru przyjęto tytuł „Bedorii Todżik" (Przebudzenie Tadżyków), od 1928 roku gazeta ukazywała się jako „Todżikistoni surch" (Czerwony Tadżykistan), a od połowy lat 50. – „Todżikistoni soweti" (Sowiecki Tadżykistan). Na poczatku lat 90. przemianowano ją najpierw na „Todżikistoni szurawi" (Radziecki Tadżykistan), a po ustanowieniu niepodległego Tadżykistanu właśnie na „Dżumhurijat". Gazeta podczas wojny domowej ukazywała się nieregularnie, ale nigdy nie zawiesiła całkiem swojej działalności. Jeśli chodzi o prasę państwową w języku rosyjskim, to dysponujemy również dziennikiem „Kommunist Tadżykistana" (Komunista Tadżykistanu), przemianowanym w latach 90. na „Narodnaja gazieta" (Gazeta Ludowa).

Fragment dziennika "Todżikistoni Soweti" z czerwca 1990 roku.

fot. P. Niechciał

Zgromadzone materiały mogą stanowić niezykle ciekawy materiał dla wszystkich badaczy, których interesują procesy przemian, jakie zachodziły w burzliwych latach 90. w Azji Centralnej. Archiwum w formie elektronicznej znajduje się w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji UJ i jest dostępne po uprzednim kontakcie mailowym: dr Paulina Niechciał paulina.niechcial@uj.edu.pl; dr Elżbieta Olzacka elzbieta.olzacka@uj.edu.pl. 

Fragment pisma "Haftgandż" z 1992 roku.

fot. P. Niechciał

Obecnie dostępne są następujące materiały:

1). gazety i czasopisma tadżyckojęzyczne – większość numerów z podanych lat:

„Dżunbisz" (1997–1999), „Orion" (1992), „Haftgandż" (1992), „Sadoi Mardum" (1991–1993), „Suchan" (1991),  „Somon" (1991–1992), „Todżikistoni Soweti", potem jako „Todżikistoni Szurawi" oraz „Dżumhurijat" (1990–2000);

2). gazety i czasopisma rosyjskojęzyczne – większość numerów z podanych lat:

„Kommunist Tadżykistana", potem jako „Narodnaja Gazieta" (1990–2000), „Biznes i Polityka" (1992).

Fragment dziennika "Dżumhurijat" z marca 1999 roku.

fot. P. Niechciał