Projekt nr 2022/45/B/HS1/02387 finansowany przez Narodowe Centrum Nauki w ramach konkursu OPUS 23 

Kierownik projektu: dr Karolina Maria Hess  

Czas trwania projektu: 02.2023 – 02.2025 

Teozofia, która była w dużej mierze odpowiedzialna za transmisję elementów systemów filozoficzno-religijnych Wschodu na zachodzie w połowie XIX wieku, szczególnie w ich szerokim, pozaakademickim odbiorze, propagowała też szczególną wizję dzieciństwa. Zamiast człowieka rodzącego się jako niezapisana karta, widziała nowonarodzoną jednostkę jako człowieka o niewielkim ciele, ale z wielowiekową, doświadczoną duszą. W koncepcji teozoficznej ewolucji dziecko mogło być pod pewnymi względami na wyższym poziomie rozwoju niż opiekun i miało się to zdarzać coraz częściej przez zbliżające się nadejście nowej ery. Rolą rodzica i wychowawcy nie mogło być kształtowanie podopiecznego wedle swojego uznania, ale towarzyszenie mu w drodze i obopólna nauka. Abstrahując od źródeł takich przekonań, w XIX wieku takie poglądy na istotę edukacyjnej relacji miały postępowy charakter, a późniejsze działania teozofów – jak antykolonialna aktywność Annie Besant i organizowany przez nią w Indiach uniwersytet – dla wielu kontrowersyjne. Do tabu politycznego dochodziło tabu religijne; teozofia jako celowo eklektyczna forma religii, nurt mistyczny, inicjacyjna organizacja ezoteryczna, była daleka od dominujących form religijnych zarówno na Wschodzie jak i Zachodzie. Z drugiej strony – teozofowie byli skuteczni organizacyjnie. Teozofką była Beatrice Ensor, inicjatorka „Education for the New Era”, Theosophical Fraternity in Education i The New Education Fellowship, które legło u źródeł UNESCO. Szczegółowej analizy ideowej nie doczekała się żadna z tych teozoficznych organizacji, podobnie jak Theosophical Education Trust. Ważnym aspektem mojego projektu jest systematyzacja istniejących opracowań, a także badania archiwalne materiałów źródłowych, pozwalające na uporządkowanie z jednej strony idei pedagogiki teozoficznej na świecie i w Polsce, z drugiej – rekonstrukcję działalności teozofów na rzecz organizacji placówek oświatowych. 
Celem projektu jest rekonstrukcja aspektów teoretycznych pedagogiki teozoficznej na podstawie założeń antropologicznych, ontycznych i etycznych teozofii u schyłku XIX i w pierwszych dekadach XX wieku, a także przeglądu jej realizacji praktycznych. Projekt podzielony jest na trzy główne części – (1) teoretyczno-metodologiczną, (2) historyczno-ideowy szkic pedagogiki teozoficznej na świecie, oraz (3) studium recepcji tych idei i przegląd inicjatyw w Polsce. Badania założone w projekcie są w dużej mierze oparte na źródłach archiwalnych i mają znaczenie tak dla badań podjętej tematyki na gruncie lokalnym, jak i światowym. Prowadzone badania mają na celu analizę szczegółowych zagadnień, które będą stanowiły podstawę publikacji w czasopismach międzynarodowych, ale również stworzenie syntezy tego wielowątkowego tematu w formie monografii. Cel projektu obejmuje zatem z jednej strony naświetlenie relacji ezoteryzmu z pedagogiką i uchwycenie recepcji idei teozoficznych w przestrzeni edukacyjnej, ale również systematyzuje wiadomości o wpływie tego konkretnego nurtu ezoterycznego na polską i światową historię wychowania.