Izabela Trzcińska, Światło i obłok. Z badań nad bizantyńską ikonografią Przemienienia, Kraków 1999.
Przemienienie Chrystusa na górze Tabor zyskało w tradycji bizantyńskiej specjalną rangę, o wiele większą niż w chrześcijaństwie zachodnim. Nie oznacza to, że wskazana teofania stanowi jedyny klucz do zrozumienia prawosławnej duchowości, wskazuje jednak na jej najciekawsze aspekty i wymiar mistyczny. W sztuce bizantyńskiej postać człowieka pełni rolę wyjątkową. Wynika to z ustaleń soborowych, zgodnie z którymi Boga nie można przedstawiać za pomocą znaków abstrakcyjnych czy natury, tylko w ikonie inkarnowanego Chrystusa. Książka Izabeli Trzcińskiej stanowi próbę rekonstrukcji interpretacji mandorli – świetlistego obłoku otaczającego Chrystusa na Taborze, poczynając od najwcześniejszych przedstawień wczesnochrześcijańskich aż po schyłek cywilizacji bizantyńskiej. Rozwój tego wyobrażenia wydaje się szczególnie ciekawy właśnie w kontekście wspomnianej antropocentryczności tej sztuki, stając się wyrazem treści o wyjątkowym znaczeniu. Istotnym wątkiem tej analizy pozostaje doktryna przebóstwienia, przede wszystkim w wykładni Grzegorza Palamasa, która najprawdopodobniej zyskała swoje odzwierciedlenie w przemianach ikonograficznych mandorli, mającej od tej pory symbolizować światło niestworzonych boskich Energii, tak istotnych w mistyce hezychastycznej.
Spis treści
Rozdział I. Przemienienie jako typ teofanii
A. Niebiańska przestrzeń
B. Światło
Rozdział II. Ikonografia Przemienienia i jej związek z poznaniem przez symbole
A. Obłok
B. Zwierciadło
Wnioski
Aneks. Typologia mandorli Przemienienia
Miejsce Przemienienia w bizantyńskich programach ikonograficznych
Typologia
I. Mandorla owalna prosta
II. Mandorla okrągła prosta
III. Mandorla „podwojona"
IV. Mandorla o kształtach złożonyc